«Αν δεν ελέγξω ξανά την πόρτα, ίσως γίνει κάτι κακό», «Γιατί δεν μπορώ να βγάλω αυτή τη σκέψη από το μυαλό μου;», «Μήπως είμαι τρελός/ή;»
Αυτές οι ερωτήσεις βασανίζουν καθημερινά πολλούς ανθρώπους που ζουν με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (OCD).
Τι είναι η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (OCD);
Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (Obsessive-Compulsive Disorder, OCD) είναι μια ψυχική διαταραχή όπου το άτομο παγιδεύεται σε έναν φαύλο κύκλο ιδεοληπτικών σκέψεων (obsessions) και καταναγκαστικών συμπεριφορών (compulsions).
- Οι ιδεοληψίες (οbsessions) είναι επαναλαμβανόμενες, επίμονες, ανεπιθύμητες σκέψεις, εικόνες ή παρορμήσεις που προκαλούν έντονο άγχος ή ενόχληση. Συχνά, είναι παράλογες ή ξένες για το ίδιο το άτομο (π.χ. φόβος μόλυνσης, σκέψεις βίας ή βλασφημίας, αμφιβολίες αν έγινε κάτι σωστά).
- Οι καταναγκασμοί (compulsions) είναι επαναλαμβανόμενες πράξεις ή νοητικές τελετουργίες που το άτομο νιώθει υποχρεωμένο να εκτελέσει για να μειώσει το άγχος ή να «προλάβει» κάτι κακό (π.χ. πλύσιμο χεριών, έλεγχος, μέτρημα, επανάληψη φράσεων).
Αυτές οι σκέψεις και συμπεριφορές διαφέρουν σημαντικά από την κοινή ανησυχία ή τη ρουτίνα, γιατί είναι υπερβολικές, χρονοβόρες και προκαλούν δυσλειτουργία στην καθημερινότητα (American Psychiatric Association, 2013).
Πώς εμφανίζεται το OCD στην πράξη;
Τα θέματα που απασχολούν το άτομο μπορεί να αλλάζουν με τον καιρό, αλλά συχνά περιλαμβάνουν:
- Φόβο μόλυνσης ή μικροβίων (πλύσιμο, καθαριότητα)
- Έλεγχο (κλειδαριές, διακόπτες, ηλεκτρικές συσκευές)
- Τάξη, συμμετρία ή ακριβής σειρά (στοίχιση αντικειμένων, μέτρημα)
- Απαγορευμένες ή τρομακτικές σκέψεις (βία, σεξουαλικές ή βλασφημικές εικόνες)
- Παθολογική αμφιβολία (μήπως ξέχασα κάτι, μήπως έκανα κακό άθελά μου)
- Νοητικοί καταναγκασμοί (επανάληψη λέξεων, προσευχές, εξουδετερωτικές σκέψεις)
Το άτομο γνωρίζει, συνήθως, ότι οι σκέψεις του είναι παράλογες, αλλά νιώθει ανίκανο να τις σταματήσει, βιώνοντας έντονο άγχος ή ενοχή (Stein et al., 2019).
Συμπτώματα και επιπτώσεις
Το OCD δεν είναι «χαριτωμένη εμμονή με την τάξη». Είναι μια πραγματική, επίπονη διαταραχή που μπορεί να:
- Καταναλώνει πολλές ώρες μέσα στη μέρα
- Εμποδίζει την εργασία, τη μελέτη, τις σχέσεις
- Οδηγεί σε απομόνωση, ντροπή ή κατάθλιψη
- Προκαλεί έντονη εσωτερική σύγκρουση («γιατί το παθαίνω εγώ;»)
Οι καταναγκασμοί, ενώ προσωρινά ανακουφίζουν το άγχος, μακροπρόθεσμα το ενισχύουν και παγιδεύουν το άτομο σε έναν φαύλο κύκλο.
Ποια είναι τα αίτια της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής;
Η ακριβής αιτιολογία του OCD συνδυάζει βιολογικούς, ψυχολογικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες:
- Κληρονομικότητα: Υψηλότερος κίνδυνος εάν υπάρχει ιστορικό OCD στην οικογένεια (Pauls et al., 2014).
- Νευροβιολογία: Δυσλειτουργία κυκλωμάτων του εγκεφάλου (π.χ. μετωπιαίος λοβός, βασικά γάγγλια).
- Στρες/τραύμα: Μπορεί να επιδεινώσει ή να πυροδοτήσει τη διαταραχή.
- Προσωπικότητα: Τάση για τελειομανία, υψηλή υπευθυνότητα, αυξημένο άγχος.
Τα αίτια του OCD – Μια σύνθετη και πολυφωνική προσέγγιση
Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή μοιάζει με ένα ψηφιδωτό όπου κάθε ψυχοθεραπευτικό ρεύμα φωτίζει και μια διαφορετική όψη της. Καμία θεωρία δεν μονοπωλεί την αλήθεια, κάθε μία προσθέτει ένα κρίσιμο κομμάτι στο παζλ, δίνοντάς μας όχι μόνο εργαλεία κατανόησης, αλλά και θεραπευτικές διαδρομές.
- Ψυχοδυναμική Προσέγγιση: Το άγχος, το ασυνείδητο και τα εσωτερικά συγκρουόμενα κομμάτια
Η ψυχοδυναμική θεωρία, με ρίζες στον Freud αλλά και σύγχρονες επεκτάσεις, βλέπει το OCD ως έκφραση βαθύτερων ασυνείδητων συγκρούσεων. Οι ιδεοληψίες και οι καταναγκασμοί θεωρούνται μηχανισμοί άμυνας απέναντι σε ενορμήσεις, επιθυμίες ή απαγορεύσεις που προκαλούν εσωτερική ένταση και ενοχή. Το «άγχος» της απαγορευμένης σκέψης μεταμφιέζεται σε καταναγκαστική πράξη, έτσι ώστε να διατηρείται μια εύθραυστη ψυχική ισορροπία. Η τελετουργική συμπεριφορά λειτουργεί ως «μαγική προστασία» απέναντι σε απειλητικά εσωτερικά σενάρια (Freud, 1909; Summers & Barber, 2010). Στη σύγχρονη ψυχοδυναμική ματιά, το OCD συχνά συνδέεται με δυσκολία στην εσωτερίκευση του ασφαλούς αντικειμένου, με ανασφάλειες γύρω από την αυτονομία, την ενοχή και την επιθετικότητα, ή με τραυματικές εμπειρίες προσκόλλησης.
- Συμπεριφορική Προσέγγιση: Το OCD ως προϊόν μάθησης και ενίσχυσης
Η συμπεριφορική σχολή βλέπει το OCD μέσα από τον φακό της μάθησης:
- Οι ιδεοληψίες είναι ουδέτερα ερεθίσματα που απέκτησαν αρνητική σημασία μέσω της κλασικής εξαρτημ’ενης μάθησης (π.χ. μια σκέψη ταυτίζεται με πιθανό κακό).
- Οι καταναγκασμοί είναι «απαντήσεις διαφυγής» που μειώνουν προσωρινά το άγχος, και άρα ενισχύονται μέσα από τον μηχανισμό της αρνητικής ενίσχυσης (Mowrer, 1960; Rachman, 1971).
- Το άτομο μαθαίνει ότι «αν κάνω το συγκεκριμένο τελετουργικό, το άγχος πέφτει» και έτσι το τελετουργικό μονιμοποιείται.
Η θεραπευτική πρόταση εδώ είναι άμεση και δοκιμασμένη: έκθεση με πρόληψη αντίδρασης (ERP), δηλαδή έκθεση στις ιδεοληψίες χωρίς καταναγκασμούς, ώστε να «σπάσει» ο φαύλος κύκλος ενίσχυσης.
- Ανθρωπιστική Προσέγγιση: Η εσωτερική εμπειρία και το αίτημα για έλεγχο και αποδοχή
Η ανθρωπιστική/υπαρξιακή ψυχοθεραπεία εξετάζει το OCD ως φαινόμενο εσωτερικής διαστρέβλωσης της εμπειρίας και της ανάγκης για προσωπικό νόημα και έλεγχο. Το OCD εδώ συμβολίζει συχνά μια προσπάθεια διατήρησης της τάξης σε έναν κόσμο χαοτικό και απρόβλεπτο, ή μια έκφραση υπαρξιακής αγωνίας. Οι καταναγκασμοί λειτουργούν σαν «ασπίδα» απέναντι στο φόβο του θανάτου, της ενοχής, της απώλειας ή του νοήματος (Yalom, 1980).
Σε αυτή τη ματιά, η θεραπεία στοχεύει στο να αναγνωρίσει ο άνθρωπος τις βαθύτερες αξίες, τα πραγματικά του συναισθήματα και την ανάγκη του για αποδοχή, να αγκαλιάσει την αβεβαιότητα και να διευρύνει το βίωμα της ελευθερίας.
- Βιολογική Προσέγγιση: Ο εγκέφαλος, τα γονίδια και οι νευροδιαβιβαστές
Η βιολογική θεωρία θέτει στο μικροσκόπιο τα κυκλώματα του εγκεφάλου:
- Διαταραχές στους βρόχους που συνδέουν τον μετωπιαίο φλοιό, τα βασικά γάγγλια και τον θάλαμο, με απλά λόγια μια «κολλημένη βελόνα» στη μετάδοση σήματος που κάνει τις σκέψεις να επαναλαμβάνονται και το «σύστημα ελέγχου σφαλμάτων» να μην κλείνει (Pauls et al., 2014; Saxena & Rauch, 2000).
- Νευροχημική βάση: Η σεροτονίνη φαίνεται να παίζει κομβικό ρόλο (γι’ αυτό τα φάρμακα που ενισχύουν τη διαθεσιμότητά της είναι τόσο αποτελεσματικά).
- Αυξημένη οικογενειακή συχνότητα, συνύπαρξη με νευροαναπτυξιακά ή αυτοάνοσα (PANDAS).
Η βιολογική οπτική δεν αναιρεί τις άλλες, απλώς προσφέρει ακόμη έναν άξονα παρέμβασης και μια επιστημονική γέφυρα μεταξύ ψυχής και σώματος.
Συνοψίζοντας, το OCD γεννιέται και διατηρείται εκεί όπου διασταυρώνονται το ασυνείδητο άγχος, οι μαθημένες αντιδράσεις, η ανάγκη για έλεγχο, το νευρωνικό «λογισμικό» και το υπαρξιακό νόημα.
Πότε πρέπει να αναζητήσεις βοήθεια;
Αν οι ιδεοληψίες και οι καταναγκασμοί:
- Παίρνουν μεγάλο μέρος της μέρας σου (πάνω από μία ώρα καθημερινά)
- Προκαλούν άγχος, ενοχή ή ντροπή
- Σε εμποδίζουν να ζήσεις όπως θέλεις
…τότε αξίζει να απευθυνθείς σε ψυχολόγο ή ψυχίατρο. Το OCD δεν είναι «χαρακτηριστικό», αλλά διαταραχή και αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά.
Πώς αντιμετωπίζεται το OCD;
Ψυχοθεραπεία:
Η γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία (CBT), ειδικά η έκθεση με πρόληψη αντίδρασης (ERP), αποτελεί τη θεραπεία πρώτης επιλογής (Abramowitz et al., 2018).
- ERP: Ο θεραπευόμενος εκτίθεται σταδιακά στις αγχωτικές σκέψεις ή καταστάσεις χωρίς να εκτελεί τους καταναγκασμούς. Αυτό μαθαίνει στον εγκέφαλο ότι το άγχος θα μειωθεί ακόμα κι αν δεν γίνει η τελετουργία.
- Γνωσιακή αναδόμηση: Βοηθά να αμφισβητηθούν τα καταστροφικά σενάρια και οι παράλογες ερμηνείες.
Φαρμακοθεραπεία:
Σε μέτριες/σοβαρές περιπτώσεις, χορηγούνται εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs: φλουοξετίνη, σερτραλίνη, φλουβοξαμίνη) ή κλομιπραμίνη (TCA), πάντα με ιατρική παρακολούθηση (Fineberg et al., 2015).
Άλλες προσεγγίσεις:
Mindfulness, ψυχοεκπαίδευση, ομαδική θεραπεία, υποστήριξη οικογένειας – ανάλογα με τις ανάγκες.
Αυτοαξιολόγηση – Έχεις αναγνωρίσει τον εαυτό σου εδώ;
- Έχεις σκέψεις που σε βασανίζουν και δεν μπορείς να τις σταματήσεις;
- Κάνεις επαναλαμβανόμενες πράξεις ή νοητικές τελετουργίες για να μειώσεις το άγχος;
- Αναγνωρίζεις ότι αυτά που κάνεις είναι υπερβολικά, αλλά δεν μπορείς να τα διακόψεις;
- Παίρνει πολύ χρόνο ή ενέργεια στη μέρα σου αυτή η διαδικασία;
Αν απαντάς «ναι» στα περισσότερα, το επόμενο βήμα είναι η αναζήτηση βοήθειας. Δεν είσαι μόνος/η και υπάρχει αποτελεσματική θεραπεία.
Παράδειγμα
Η Μ., 26 ετών, αφηγείται τη δική της εμπειρία με OCD:
«Για χρόνια φοβόμουν ότι θα μεταδώσω μικρόβια στους άλλους και ήμουν αναγκασμένη να πλένω ξανά και ξανά τα χέρια μου, να καθαρίζω τα πάντα, να αποφεύγω αγκαλιές. Το ήξερα ότι το παρατραβούσα, αλλά δεν μπορούσα να σταματήσω. Όταν ξεκίνησα θεραπεία, έμαθα σταδιακά να αντέχω το άγχος, χωρίς να καταφεύγω στο πλύσιμο κάθε φορά. Η θεραπεία δεν ήταν εύκολη, αλλά όσο περνούσε ο καιρός, ένιωθα ότι ανακτούσα τον έλεγχο της ζωής μου. Τώρα πια δεν αφήνω το OCD να μου ορίζει το πρόγραμμα μου.»
Η διαφορά μεταξύ Ιδεοψυχαναγκαστικής Διαταραχής (OCD) και Ιδεοψυχαναγκαστικής Διαταραχής της Προσωπικότητας (OCPD)
Παρότι τα ονόματα μοιάζουν, πρόκειται για δύο πολύ διαφορετικές καταστάσεις:
- OCD (Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή):
- Το άτομο έχει ανεπιθύμητες, ξένες προς τον εαυτό του σκέψεις (ιδεοληψίες) και νιώθει υποχρεωμένο να εκτελεί τελετουργίες για να ανακουφιστεί από το άγχος.
- Οι καταναγκασμοί γίνονται παρά τη θέληση του ατόμου – το OCD βιώνεται ως ξένο (ego-dystonic).
- Το άτομο υποφέρει από τις σκέψεις και τις πράξεις, αναγνωρίζοντας τη δυσλειτουργία τους.
- OCPD (Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή της Προσωπικότητας):
- Εδώ μιλάμε για ένα σταθερό πρότυπο προσωπικότητας με υπερβολική τάξη, τελειομανία, αυστηρούς κανόνες και ανάγκη για έλεγχο.
- Οι συμπεριφορές είναι συμβατές με το «ποιος είμαι» (ego-syntonic) – το άτομο τις βλέπει ως φυσιολογικές ή ακόμη και αρετές.
- Συνήθως δεν υπάρχουν ιδεοληψίες ή καταναγκασμοί όπως στο OCD, αλλά δυσκαμψία, ακαμψία, τελειομανία, δυσκολία στη συνεργασία, συναισθηματική ψυχρότητα.
- Η OCPD οδηγεί σε προβλήματα κυρίως στις σχέσεις και την καθημερινή λειτουργικότητα και λιγότερο σε έντονο άγχος ή «τελετουργίες».
Η διάγνωση είναι δουλειά του ειδικού και η θεραπεία τους διαφέρει σημαντικά.
Η προσέγγισή μας είναι η ψυχική μας υγεία
Σε κάθε θεραπευτική συνάντηση, η δική μου προσέγγιση στη διαχείριση του OCD αντλεί από τη σύγχρονη επιστημονική γνώση αλλά και από τη βαθιά πίστη στη μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου που ζητά βοήθεια. Ως θεραπεύτρια με εξειδίκευση στη Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT), εστιάζω στο εδώ και τώρα: συνεργαζόμαστε για να αναγνωρίσουμε και να αμφισβητήσουμε τις παράλογες σκέψεις, να σπάσουμε τον κύκλο των καταναγκασμών, να δοκιμάσουμε καινούριους τρόπους αντιμετώπισης του άγχους. Πιστεύω ότι η αλλαγή δεν είναι ούτε μηχανική ούτε επιφανειακή: χρειάζεται ασφάλεια, ενσυναίσθηση, εμπιστοσύνη στη σχέση και πρακτικά, δοκιμασμένα εργαλεία. Μαζί, βήμα-βήμα, ανοίγουμε χώρο για περισσότερη ελευθερία, αποδοχή και ουσιαστική ποιότητα ζωής – χωρίς τις αλυσίδες του OCD. Η διαδικασία δεν είναι πάντα εύκολη, αλλά είναι βαθιά μεταμορφωτική. Κάθε μικρό βήμα είναι μια νίκη – και κάθε νέα προσπάθεια, μια πράξη φροντίδας για τον εαυτό σου.
Το OCD δεν είναι χαρακτήρας, δεν είναι «τρέλα», δεν είναι αδυναμία. Είναι μια διαταραχή με σαφή αίτια και αποτελεσματικές θεραπείες. Μπορείς να μάθεις να ζεις χωρίς τα δεσμά των εμμονών και των καταναγκασμών — και είμαι εδώ για να σε στηρίξω στη διαδρομή αυτή, διά ζώσης ή online.
Βιβλιογραφία
- Abramowitz, J. S., Taylor, S., & McKay, D. (2018). Obsessive-compulsive disorder. The Lancet, 374(10128), 491-499.
- American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.).
- Fineberg, N. A., Reghunandanan, S., Brown, A., & Pampaloni, I. (2015). Pharmacotherapy of obsessive-compulsive disorder: Evidence-based treatment and future prospects. Expert Opinion on Pharmacotherapy, 16(17), 2681-2700.
- Freud, S. (1909). Notes upon a case of obsessional neurosis.
- Mowrer, O. H. (1960). Learning theory and behavior.
- Pauls, D. L., Abramovitch, A., Rauch, S. L., & Geller, D. A. (2014). Obsessive–compulsive disorder: an integrative genetic and neurobiological perspective. Nature Reviews Neuroscience, 15(6), 410–424.
- Pauls, D. L., Abramovitch, A., Rauch, S. L., & Geller, D. A. (2014). Obsessive–compulsive disorder: an integrative genetic and neurobiological perspective. Nature Reviews Neuroscience, 15(6), 410–424.
- Rachman, S. (1971). Obsessions and compulsions. Behaviour Research and Therapy, 9(3), 237-244.
- Saxena, S., & Rauch, S. L. (2000). Functional neuroimaging and the neuroanatomy of obsessive-compulsive disorder. Psychiatric Clinics, 23(3), 563-586.
- Stein, D. J., Costa, D. L. C., Lochner, C., Miguel, E. C., Reddy, Y. C. J., Shavitt, R. G., … & Fineberg, N. A. (2019). Obsessive–compulsive disorder. Nature Reviews Disease Primers, 5(1), 52.
- Summers, R. F., & Barber, J. P. (2010). Psychodynamic therapy: A guide to evidence-based practice.
- Yalom, I. D. (1980). Existential psychotherapy.
