Ειδικές φοβίες

«Κι αν λιποθυμήσω;», «Αν δεν μπορώ να το αντέξω;», «Μήπως γελοιοποιηθώ μπροστά στους άλλους;»
Αυτές είναι μερικές από τις σκέψεις που κατακλύζουν κάποιον που ζει με ειδική φοβία.

 

Τι είναι οι ειδικές φοβίες;

Οι ειδικές φοβίες (Specific Phobias) είναι έντονες, παράλογες και επίμονες φοβίες απέναντι σε συγκεκριμένα αντικείμενα, καταστάσεις ή ζώα που από τη φύση τους δεν είναι επικίνδυνα ή απειλητικά. Ο φόβος είναι τόσο έντονος που οδηγεί το άτομο σε αποφυγή ή υπομένει την κατάσταση με μεγάλη δυσφορία (American Psychiatric Association, 2013).

Η ζωή με ειδική φοβία δεν είναι «απλά υπερβολή» ή «περίεργη συνήθεια». Ο φόβος είναι αληθινός και συχνά δεν υπακούει στη λογική. Μερικές από τις πιο συχνές ειδικές φοβίες αφορούν:

• Ζώα (σκύλοι, γάτες, αράχνες, φίδια, έντομα)
• Περιβάλλοντα (ύψη, σκοτάδι, θάλασσα, καταιγίδες)
• Καταστάσεις (πτήσεις, ανελκυστήρες, οδοντίατρος, νοσοκομεία, ενέσεις, αίμα)
• Άλλες καταστάσεις ή αντικείμενα (κουκούλια, φωνές, μπαλόνια κ.ά.)

Αυτό που διαχωρίζει τη φοβία από μια απλή δυσφορία, είναι το μέγεθος της αντίδρασης: ο φόβος είναι δυσανάλογος με τον πραγματικό κίνδυνο και μπορεί να οδηγήσει σε πανικό ή αποφυγή, ακόμα και με την απλή σκέψη του στρεσογόνου ερεθίσματος (LeBeau et al., 2010).

 

Ποια είναι τα συμπτώματα;

Τα συμπτώματα εμφανίζονται άμεσα ή ακόμη και πριν βρεθείς μπροστά στη στρεσογόνο κατάσταση:

• Έντονο άγχος, φόβος ή τρόμος στη θέα ή τη σκέψη του ερεθίσματος
• Ταχυκαρδία, ιδρώτας, τρέμουλο, δύσπνοια
• Αίσθημα «παγώματος» ή ότι θέλεις να φύγεις το συντομότερο
• Αποφυγή του ερεθίσματος ή υπερβολικός σχεδιασμός για να το αποφύγεις
• Μερικές φορές, κρίσεις πανικού

Οι ειδικές φοβίες συχνά ξεκινούν στην παιδική ηλικία ή στην εφηβεία, αλλά μπορεί να εμφανιστούν και στην ενήλικη ζωή, ιδίως μετά από τραυματικό γεγονός (Ost, 1987; Stinson et al., 2007).

 

Πώς δημιουργούνται οι ειδικές φοβίες;

Η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχει μόνο ένας δρόμος:

• Τραυματική εμπειρία: Ένα αρνητικό ή έντονο περιστατικό μπορεί να «σφραγίσει» το φόβο (π.χ. δάγκωμα σκύλου, δύσκολη πτήση).
• Μάθηση μέσω παρατήρησης: Βλέποντας κάποιον άλλο να φοβάται (γονείς, αδέρφια) ή να παθαίνει κάτι κακό, το παιδί μαθαίνει να φοβάται κι αυτό.
• Εξελικτική προδιάθεση: Ορισμένοι φόβοι (π.χ. φίδια, ύψη) έχουν εξελικτική βάση και είναι πιο «εύκολο» να δημιουργηθούν (Poulton & Menzies, 2002).
• Πληροφορίες/αφηγήσεις: Επαναλαμβανόμενα αρνητικά μηνύματα, ιστορίες ή προειδοποιήσεις μπορούν να δημιουργήσουν φόβο («μην πλησιάζεις, θα σε δαγκώσει»).

Η γενετική προδιάθεση παίζει κι αυτή τον ρόλο της, ενώ άνθρωποι με αγχώδη ή ευαίσθητη ιδιοσυγκρασία είναι πιο πιθανό να αναπτύξουν φοβίες (Fredrikson et al., 1996).

 

Πώς επηρεάζει η ειδική φοβία την καθημερινή ζωή;

Μπορεί να φαίνεται ασήμαντο, αλλά οι ειδικές φοβίες μπορούν να περιορίσουν σημαντικά τη ζωή:

• Αποφυγή καταστάσεων (π.χ. δεν πας διακοπές αν έχει πτήσεις, αποφεύγεις εκδρομές στη φύση, αποφεύγεις γιατρούς ή εξετάσεις)
• Ένταση και νευρικότητα πριν από κάθε «πιθανή» συνάντηση με το στρεσογόνο ερέθισμα
• Μειωμένη αυτοπεποίθηση και αίσθηση ντροπής ή απομόνωσης («όλοι θα με κοροϊδέψουν»)
• Επηρεάζει την εργασία, την κοινωνικότητα, την ψυχική υγεία συνολικά

 

Ποια είναι η διαφορά με το «φυσιολογικό» φόβο;

Όλοι έχουμε φόβους ή δυσφορία απέναντι σε κάποια πράγματα. Ειδική φοβία έχουμε όταν:

• Ο φόβος είναι υπερβολικός, επίμονος και δυσανάλογος με τον πραγματικό κίνδυνο
• Υπάρχει έντονη ανάγκη αποφυγής
• Επηρεάζεται ουσιαστικά η λειτουργικότητα (π.χ. δεν πας στον οδοντίατρο για χρόνια, αλλάζεις το πρόγραμμα σου για να μην συναντήσεις το αντικείμενο του φόβου)
• Η αντίδραση είναι σχεδόν αυτόματη και ανεξέλεγκτη

 

Μπορεί να ξεπεραστεί η ειδική φοβία; Πώς βοηθά η θεραπεία;

Ευτυχώς, οι ειδικές φοβίες είναι από τις πιο «ανταποκρίσιμες» αγχώδεις διαταραχές στη θεραπεία.
Η πιο αποτελεσματική μέθοδος είναι η Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT) με βασικό εργαλείο την έκθεση (exposure therapy) (Wolitzky-Taylor et al., 2008):

• Σταδιακή έκθεση: Ο θεραπευόμενος εκτίθεται βήμα-βήμα στο στρεσογόνο ερέθισμα, πρώτα στη φαντασία, μετά στην πραγματικότητα, σε ελεγχόμενο περιβάλλον, μέχρι ο φόβος να μειωθεί.
• Γνωσιακή αναδόμηση: Εξετάζονται οι δυσλειτουργικές πεποιθήσεις που συντηρούν το φόβο («είναι σίγουρο ότι θα πάθω κάτι κακό;»).
• Τεχνικές χαλάρωσης και διαχείρισης του άγχους: Αναπνοές, μυϊκή χαλάρωση, mindfulness, ώστε να μάθεις να ρυθμίζεις τη σωματική ένταση.

Σε κάποιες περιπτώσεις, ειδικά αν υπάρχει έντονη συνοσηρότητα ή παρεμπόδιση, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και φαρμακοθεραπεία (κυρίως SSRIs ή αγχολυτικά για σύντομο διάστημα) πάντα με την καθοδήγηση ψυχιάτρου (Bandelow et al., 2017).

 

Μικρό «τεστ» αυτοαξιολόγησης:

• Αποφεύγεις συστηματικά ένα αντικείμενο ή μια κατάσταση λόγω έντονου φόβου;
• Νιώθεις άγχος ή δυσφορία ακόμα και στη σκέψη του ερεθίσματος;
• Έχεις περιορίσει δραστηριότητες για να μην βρεθείς αντιμέτωπη/ος με αυτό που φοβάσαι;
• Οι άλλοι γύρω σου δεν καταλαβαίνουν την ένταση του φόβου σου;

Αν απαντάς «ναι» σε αρκετές από τις παραπάνω ερωτήσεις, μπορεί να αντιμετωπίζεις ειδική φοβία. Μην το υποτιμάς – υπάρχει λύση!

 

Πρακτικές συμβουλές και τι μπορείς να κάνεις:

• Μίλα γι’ αυτό: Η συζήτηση με ειδικό ή κοντινό σου άτομο μπορεί να μειώσει το βάρος.
• Ενημερώσου σωστά: Μάθε τι είναι η φοβία σου — η κατανόηση βοηθά να αντιμετωπίσεις τον φόβο σου με ρεαλισμό.
• Δώσε χρόνο: Η σταδιακή έκθεση και η θεραπεία χρειάζονται υπομονή, αλλά αξίζει!
• Θυμήσου: Δεν είσαι «περίεργος» ή αδύναμος/η. Εκατομμύρια άνθρωποι βιώνουν φοβίες — η θεραπεία μπορεί να κάνει τεράστια διαφορά.

Παράδειγμα

Ο Γ., 28 ετών, αφηγείται την εμπειρία του με τη φοβία για τα ύψη:

«Από παιδί τρόμαζα ακόμα και μόνο στη σκέψη να βρεθώ σε μπαλκόνι ή σε σκάλα. Μεγαλώνοντας, απέφευγα να πηγαίνω σε μέρη που είχαν ύψος, ακόμα κι αν αυτό με περιόριζε πολύ. Στα φοιτητικά μου χρόνια, έχασα πολλές εκδρομές επειδή φοβόμουν πώς θα νιώσω.
Η απόφαση να ξεκινήσω θεραπεία δεν ήταν εύκολη — πάντα πίστευα ότι “δεν αλλάζει αυτό”. Όμως ο θεραπευτής μου πρότεινε να το δοκιμάσω σταδιακά: πρώτα να φαντάζομαι ότι είμαι σε μπαλκόνι, μετά να πλησιάζω ένα παράθυρο, και σιγά-σιγά να ανεβαίνω σκάλες. Έμαθα να αναπνέω, να ηρεμώ το σώμα μου και να βλέπω ρεαλιστικά τον φόβο μου. Τώρα μπορώ να ανέβω σε ύψος χωρίς πανικό. Η ζωή μου άνοιξε ξανά!»

 

Δεν χρειάζεται να αφήνεις τον φόβο να σου ορίζει τη ζωή. Μπορείς να πάρεις πίσω τον έλεγχο, με φροντίδα και επιστημονική υποστήριξη. Είμαι εδώ για σένα, διά ζώσης ή online — για να δουλέψουμε μαζί τη φοβία σου και να ξανακερδίσεις τη χαρά και την ελευθερία σου!

 

 

Βιβλιογραφία

1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.).
2. Bandelow, B., Michaelis, S., & Wedekind, D. (2017). Treatment of anxiety disorders. Dialogues in Clinical Neuroscience, 19(2), 93-107.
3. Fredrikson, M., Annas, P., Fischer, H., & Wik, G. (1996). Gender and age differences in the prevalence of specific fears and phobias. Behaviour Research and Therapy, 34(1), 33-39.
4. LeBeau, R. T., Glenn, D. E., Liao, B., Wittchen, H. U., Beesdo-Baum, K., Ollendick, T. H., & Craske, M. G. (2010). Specific phobia: A review of DSM-IV specific phobia and preliminary recommendations for DSM-V. Depression and Anxiety, 27(2), 148-167.
5. Ost, L. G. (1987). Age of onset in different phobias. Journal of Abnormal Psychology, 96(3), 223-229.
6. Poulton, R., & Menzies, R. G. (2002). Non-associative fear acquisition: A review of the evidence from retrospective and longitudinal research. Behaviour Research and Therapy, 40(2), 127-149.
7. Stinson, F. S., Dawson, D. A., Patricia Chou, S., Smith, S., Goldstein, R. B., Ruan, W. J., … & Grant, B. F. (2007). The epidemiology of DSM-IV specific phobia in the USA: results from the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. Psychological Medicine, 37(7), 1047-1059.
8. Wolitzky-Taylor, K. B., Horowitz, J. D., Powers, M. B., & Telch, M. J. (2008). Psychological approaches in the treatment of specific phobias: A meta-analysis. Clinical Psychology Review, 28(6), 1021-1037.